ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ
Αγλαΐα Μπλιούμη «Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα» (Κέδρος 2022)

Από Γιάννα Σμυρνή

Διαπολιτισμική μαθητεία και υβριδικότητα

Λένε ότι τα καλά βιβλία φαίνονται στο χρόνο, είναι αυτά που αντιστέκονται και έστω μέσα από τις σειρήνες της σημερινής πολιτισμικής εμπορευματοποίησης που κάθε λίγο και λιγάκι μας ανακοινώνουν ένα καινούριο βιβλίο – η παραγωγή βιβλίου έχει καταντήσει είδος προς γρήγορη κατανάλωση – τα καλά βιβλία αντιστέκονται και κάθε τόσο μας θυμίζουν την ύπαρξή τους. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι και το μυθιστόρημα της Αγλαΐας Μπλιούμη «Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα» (Κέδρος 2022) που παρόλο που έχουν παρέλθει δύο χρόνια από την έκδοσή του έχει μια αδιάληπτη παρουσία στις συζητήσεις βιβλίων. Τυχαίο; Μάλλον όχι. Τι κάνει λοιπόν αυτό το βιβλίο επίκαιρο; Εδώ το πρώτο κριτήριο που μπορεί να έρθει στη σκέψη μας είναι πασιφανές: η εξωστρέφειά του.
Ήδη από τον τίτλο καταφαίνεται με τον πιο εμφατικό τρόπο ότι το σκηνικό του βιβλίου εκτυλίσσεται στην Στουτγκάρδη και το διακείμενο με την Αλεξάνδρεια του Καβάφη μας αφήνει να εικάσουμε ότι πρόκειται για διασπορική λογοτεχνία. Πράγματι στις 37 ιστορίες αυτού του σπονδυλωτού μυθιστορήματος βλέπουμε μέσα από την αφελή ματιά της πρωταγωνίστριας την ωρίμανσή της στην Στουτγκάρδη στις δεκαετίες του 1970 και 1980. Η αναπαράσταση της ωρίμανσης όμως δεν μένει εκεί, σκιαγραφεί με ποικίλη πολυφωνία – εναλλαγή αφηγηματικών προσώπων, εσωτερικής εστίασης, μονόλογου διαφόρων χαρακτήρων, ελεύθερου πλάγιου λόγου, κ.ά. – την παλιννόστηση της οικογένειας στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1980 και την θέαση της πραγματικότητας μέσα από τον ενήλικα και την Ελλάδα του Brain Drain. Η μαθητεία επιτυγχάνεται με την γερμανική έννοια του Bildungsroman, εφόσον στο τέλος η πρωταγωνίστρια, πλούσια από τις ελληνογερμανικές πολιτισμικές διεπαφές, τελειώνει το ταξίδι έχοντας διαγράψει μια πορεία από την αφέλεια και την αθωότητα της παιδικής ηλικίας στην αυτοσυνειδησία του ενήλικα.
Όμως πως εκφράζεται αυτή η αυτοσυνειδησία με διασπορικούς όρους; Η σκιαγράφηση της παιδικής ηλικίας περνάει μέσα από την περιγραφή των διαφορετικών εκπαιδευτικών συστημάτων, του υποχρεωτικού γερμανικού και του προαιρετικού απογευματινού ελληνικού σχολείου. Μέσα από την αφελή ματιά αποδίδεται με εύληπτο τρόπο ο ρατσισμός των δασκάλων απέναντι σε παιδιά δεύτερης γενιάς μεταναστών, το μπούλιγκ των συμμαθητών και στα δύο σχολεία, οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, οι διαπολιτισμικές επαφές. Το τελευταίο κεφάλαιο του μυθιστορήματος «Υβριδικά κύμβαλα» κατέχει μία θέση κλειδί, που μέσα από μία φιλοσοφική ματιά ξεκλειδώνει τους διαπολιτισμικούς κώδικες, οριοθετώντας κατά κάποιον τρόπο αυτήν την νέα αυτοσυνειδησία. Πώς εκφράζεται λοιπόν λογοτεχνικά η διαπολιτισμικότητα;

Ένας συχνός τρόπος είναι η κατά Μπαχτίν εμφανή και καλυμμένη ετερογλωσσία. Γερμανικές λέξεις και εκφράσεις πλέκονται αρμονικά με το υπόλοιπο κείμενο δίνοντας στον αναγνώστη την αίσθηση ότι ζει σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον. Μάλιστα ένα ολόκληρο κεφάλαιο έχει γραφτεί απευθείας στα γερμανικά. Όπως έχει εξηγήσει η συγγραφέας σε συνέντευξή της στον Νίκο Θρασυβούλου με αυτόν τον τρόπο επιδίωξε ένα είδος λογοτεχνικής επιτέλεσης, θέλησε με άλλα λόγια να υποβάλει στους αναγνώστες το αίσθημα του απόλυτου ξένου, ώστε να μπορούν να διεισδύσουν ευκολότερα στην ψυχή του μετανάστη.
Άλλος συχνός τρόπος λογοτεχνικής μεταστοιχείωσης της διαπολιτισμικότητας είναι το καβαφικό διακείμενο. Αποσπάσματα από τα ποιήματα του Καβάφη λειτουργούν ως σχολιαστές της πλοκής, ενίοτε την συμπληρώνουν ανοίγοντας νέους υφολογικούς και ερμηνευτικούς ορίζοντες. Όταν για παράδειγμα η πρωταγωνίστρια αναφέρει στο νοερό της γράμμα προς την πεθαμένη μητέρα ότι η Ελλάδα βγήκε από τα μνημόνια, αμέσως μετά προστίθενται οι καβαφικοί στίχοι «[...] Όμως υπάρχει τι το ανθρώπινον χωρίς ατέλεια; / Και τέλος πάντων, νά, τραβούμ’ εμπρός» που αφήνουν την επίγευση καβαφικής ειρωνείας. Σε θεματολογικό επίπεδο το καβαφικό διακείμενο συχνά διευρύνει την έννοια της διαπολιτισμικότητας επεκτείνοντάς την σε όλο τον απόδημο ελληνισμό: «Ας την παραδεχθούμε την αλήθεια πιά· είμεθα Έλληνες κ’ εμείς – τί άλλο είμεθα;- αλλά με αγάπες και με συγκινήσεις της Ασίας».
Διάχυτη τέλος είναι η έννοια της πολιτισμικής μετάφρασης, «Η μετάφραση είναι πάντα καινούργια και βγάζει καινούργιο δέρμα. Γδύνει και δίνει. Ανάμεσα στο σημαίνον και στο σημαινόμενο η μετάφραση του «εγώ» βγάζει φτερά και χάνει τα πούπουλά της» (σελ. 326). Οι πολιτισμικές μεταβάσεις από τον έναν πολιτισμό στον άλλο καθώς και οι διεπαφές τους αποδίδονται μεταφορικά με τον ορισμό που απαντά μέσα από τον μύθο στο ερώτημα «τι σημαίνει μετάφραση;». Τα παραδείγματα ειδικά στο τελευταίο κεφάλαιο είναι κι εδώ πολλά, περιοριζόμαστε όμως να επισημάνουμε ότι το ταξίδι της μαθητείας καταλήγει ακριβώς σε αυτήν την μετάφραση διαφορετικών πολιτισμικών κωδίκων που οδηγούν στη δημιουργία υβριδικών ταυτοτήτων. Ανθρώπων δηλαδή δεύτερης γενιάς μεταναστών που παραμερίζοντας ρατσιστικές και προκατειλημμένες εμπειρίες του παρελθόντος παύουν να ετεροπροσδιορίζονται (όπως αντιλήψεις του τύπου «στην Γερμανία είμαι Έλληνας και στην Ελλάδα Γερμανός»), αλλά οδηγούνται σε διαπολιτισμική αυτοσυνειδησία, αφού η διγλωσσία και οι ελληνογερμανική πολιτισμικοί κώδικες που έχουν ενστερνιστεί, η υβριδική τους ταυτότητα, αποτελούν προσωπική δύναμη και κινητήριο μοχλό πνευματικής ανέλιξης, ανταποκρινόμενοι στο έπακρο στην έννοια του γερμανικού Bildungsroman.
Δε θα πρέπει όμως να δοθεί η εντύπωση ότι πρόκειται για ένα βιβλίο που αφορά μόνο όσους έχουν μεταναστευτική εμπειρία, γιατί είναι ένα μυθιστόρημα που τουναντίον μέσα από την εξωστρέφειά του βάζει την έννοια της ελληνικότητας στο επίκεντρο. Ο μύθος με όχημα τις οικογενειακές ιστορίες περιδιαβαίνει όλες τις μεγάλες ιστορικές στιγμές του ελληνισμού, όπως η Μικρασιατική Καταστροφή, η Κατοχή, ο εμφύλιος, η αντίσταση κατά της χούντας, οι ελληνικές κοινότητες στη Γερμανία, η σύγχρονη Ελλάδα, δεδομένου ότι η ταυτοτική επαναδιαπραγμάτευση περνάει πάντα και μέσα από τις ιστορικές ρίζες. Και τελικά τι μένει; Τι σημαίνει «ελληνικότητα» σε ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό περιβάλλον; Μέσα από το διάβα του χρόνου ποια είναι εκείνα τα αναλλοίωτα ελληνικά χαρακτηριστικά; Όπως είναι φυσικό τις απαντήσεις θα πρέπει οι ίδιοι οι αναγνώστες να τις εκμαιεύσουν μέσα από τα πολλαπλά μηνύματα του μύθου. Το βιβλίο πάντως ξεκαθαρίζει εξαρχής, ήδη από τα πρώτα κεφάλαια τις προθέσεις του ως προς την αναζήτηση των ριζών σε σύγχρονο ευρωπαϊκό πλαίσιο:
Το πεπρωμένο της ρωμιοσύνης είναι η διασπορά της. Εμείς· απλώς βουτάμε στη θάλασσα και ξεριζώνουμε τις ρίζες του βυθού. Αυτές που αόρατα ταξιδεύουν μαζί μας, όταν πατάμε το καταπράσινο γρασίδι στις πλαγιές των Άλπεων. Ρίζες που περιμένουν να μας μιλήσουν.